کرمان

در برخی از مدارك تاریخی و جغرافیایی این منطقه كرمان، كارمانیا ، ژرمانیا و كرمانی ذكر شده است. بعضی از جغرافیدانان نام قدیم این شهر را گواشیر و برخی هفتواد می دانند ( داستان كامل آن در شاهنامه آمده است ). به استناد منابع تواریخ عرب و یهود، كرمان منسوب به كرمان بن هیثال بن ارفخشد بن سام بن نوح است و نام آن در كتیبه بیستون به صورت "یویته" ذكر شده است. در دوره ساسانیان فرمانروای كرمان، عنوان شاه داشت چنان كه بهرام چهارم (۳۸۸-۳۸۹ ه.ق) به مناسبت این كه در زمان پدرش والی كرمان بود به كرمانشاه ( شاه كرمان) معروف بود. در این دوره سیرجان مهم ترین ناحیه كرمان محسوب می شد

استان كرمان در دوره اسلامی و مقارن با ۲۱ تا ۲۴ ه. ق و سالهای بعد از آن تلاطمهای سیاسی زیادی را شاهد بود. عمربن خطاب در این زمان سهیل عدی و عبدالله عتبان را مامور فتح كرمان كرد و این سرداران با گرفتن اندك جزیه ای از حاكم كرمان به مدینه مراجعت كردند. یزد گرد سوم در سال ۲۹ ه. ق در مقابل حمله اعراب به كرمان گریخت. گفته می شود كه تا آن زمان هنوز ساكنان كرمان به وی وفادار بودند. در اوایل حكومت عباسیان كاروانهای تجاری پس از گذشتن از دشت لوت از طریق خبیص و ماهان از كنار كرمان می گذشتند و به طرف سیرجان كه در آن موقع مهم ترین شهر جنوب شرقی ایران بود می رفتند. تا قرن دهم كرمان مركز عمده ای به حساب نمی آمد. در زمان عباسیان بود كه مهم ترین شاهراه شمالی- جنوبی از طریق سیرجان به طرف جیرفت و بم به شمار می رفت. در زمان سامانیان " ابوعلی ابن الیاس" حاكم كرمان، پایتخت را از سیرجان به كرمان انتقال داد تا از حمله آل بویه فارس در امان باشد و شخصا" در قلعه ارشیر كه در نزدیكی "قلعه دختر" و بر روی بلندی قرار داشت، به سر می برد. چهل سال بعد سرداران آل بویه كرمان را فتح كردند. در آن موقع كرمان مركز اداری و فرهنگی ایالت شده بود و علاوه بر این از نظر دفاعی دو قلعه بزرگ داشت كه با خندق احاطه شده بودند. در قرن یازدهم میلادی كرمان تحت تسلط تركان سلجوقی قرار گرفت تا این كه در سال ۱۱۸۷ تركان غز به آن تجاوز كردند. بنا به گفته " یاقوت" تركان سلجوقی موجب رفاه مردم كرمان شدند. در سال ۱۲۳۰ كرمان به علت دوری از حمله مغول در امان ماند ولی در سال ۱۳۰۷ میلادی تحت حكومت "قتلق بیگ" به تیول مغولان درآمد. در زمان صفویه كرمان مركز عمده تجارت شد و به علت شالهای كشمیری مرغوبی كه در این شهر بافته میشد، شهرت یافت. در قرن هفدهم كمپانی انگلیسی "هند شرقی" برای صدور شال و پشم كرمان موسساتی ایجاد كرد. در سال ۱۷۴۷ م افغانها به كرمان یورش بردند و محله زرتشتیان كرمان در شمال شهر را به كلی ویران كردند. پس از جنگهای بین زندیه و قاجاریه كه رقیب هم بودند، لطفعلی خان زند به كرمان پناه برد. در سال ۱۷۹۴ به مدت سه ماه لشكر قاجاریه كرمان را چپاول كرد و بیست هزار نفر را به بردگی گرفت و به همین تعداد مردم را كور كرد. این تجاوزها در نیمه اول قرن نوزدهم ادامه یافت و قاجاریه حكومت شهرهای تابعه كرمان را به خویشاوندان خود می سپردند و آنها اغلب این شهرها را ملك شخصی خود تلقی می كردند. قاجاریه معمولا" سخت گیرترین ماموران خود را به شهر كرمان می فرستادند تا انتقام طرفداری كرمانیها از زندیه را بگیرند. در نتیجه املاك و قنوات كرمان رو به ویرانی نهاد و مردم گرفتار مشكلات فراوان شدند. در نیمه دوم قرن نوزدهم اوضاع سیاسی و اقتصادی كرمان بهبود یافت. سالهای ۱۸۵۰- ۱۹۲۵ میلادی به مدت ۷۵ سال، دوران نفوذ انگلیسیها در كرمان بود و با تشویق آنان تجارت بین پارسیها ( زرتشتیان) و هندوها رونق گرفت و كنترل بازرگانی كرمان به دست هندوها افتاد، چنان كه یك كاروانسرا در كرمان به نام كاروانسرای هندوها معروف شد. كرمان، هم به علت نزدیكی به بندرعباس ( مهم ترین بندر تجارتی آن زمان) و هم به دلیل قرار گرفتن در شاهراه تجارتی ایران به هند موقعیت بسیار خوبی داشت. شالهای زیبای كرمانی از همین طریق به هند و سپس به اروپا صادر می شد. در سالهای ۱۹۲۰- ۱۹۳۰ صنعت فرش كرمان به حد اعلای توسعه خود رسید و بیشترین قالی كرمان به آمریكا صادر شد. در قرن بیستم قالیبافی صنعت عمده كرمان را تشكیل می داد ولی بعد از جنگ جهانی دوم تقاضا برای فرش كرمان كم شد. علت، بدی كیفیت و رنگ لاكی بود كه دیگر مورد پسند خریداران نبود. این صنعت به تدریج از شهر به روستاهای اطراف مثل ماهان، جوپار و چترود كشیده شد آن هم به دلیل وجود كارگر ارزان قیمت كه بیشتر زنان و نوجوانان بودند. ولی به هر حال قالیبافی در روستا موجب ارتباط بیشتر بین شهرها و روستاها شد. امروزه كرمان به دلیل وجود معادن و كشاورزی توسعه چشم گیری یافته و از شهرهای آباد ایران است .

نقاط دیدنی امیر لری زاده

شهر كرمان سابقا شش دروازه و حصاری دور تا دور داشت . بیرون حصار به فاصله چهار تا شش متر خندق بود و به فاصله هایی در حدود سیصد متر ودر بعضی جاها نیز به طول پانصد متر. در دو طرف هر دروازه یك برج آجری ساخته شده بود بقیه برج ها و حصار از گل رس بود عمق خندق ها در بعضی جاها هشت متر و بعضی جاها شش متر بود و حصار دور تا دور شهر تقریبا ده كیلومتر( یك فرسخ و نیم محلی ) بود شش دروازه فوق هر كدام اسمی مناسب به خود داشت

دروازه رق آباد یا ریگ آباد :
این دروازه در جنوب شهر واقع و چون هم مرز اراضی رق آباد بود به این مناسبت بنام رق آباد خوانده می شد این دروازه بر سر راه ماهان ، جوپار ، بم و گلباف ، رابر ، راین و جیرفت و بافت و توابع جنوبی كه در طرف جنوب شرقی كرمان واقع بودند قرار داشت و هر صبح و شام قافله های سنگین و مسافرینی بی شمار خارج و داخل شهر می شدند مخصوصا ایام تابستان كه میوه جات از دهات اطراف به شهر حمل می شد چنانچه شب می آمدند كه دروازه بسته بود بیرون دروازه در جایی به نام قلیون‌چی كه تقریبا قهوه خانه های امروزی بود ، می ماندند تا آفتاب بزند و دروازه باز شود و چنانچه اذان صبح می رسیدند به موقع بود و می توانستند با مختصر بازرسی داخل شوند ( باقیمانده یكی از آنها تا همین چند سال پیش در كوچه ای به همین نام بین خیابان منتظری و 24 آذر وجود داشت كه درخت خشكیده‌ی آن هنوز هم باقی است )خلاصه ازدحام زیادی توأم با صدای حیوانات به گوش می رسید و دروازه بان وظیفه داشت بارهائی كه به شهر حمل می شد را بازرسی نماید و چنانچه میوه فاسد یا گوشت مانده ای رامی دید آن ها را در خندق می ریخت و صاحب آن را بازداشت می كرد و همچنین اشخاص مشكوك را به شهر راه نمیدادند مگر آنكه معرف و ضامن بدهند . سر درب این دروازه ها ستون های دو طرف كه به شكل مناره ساخته شده بود تمام كاشیكاری و اشكالی از پهلوان ها از جمله رستم و سهراب و پهلوان اسد بمی كه پهلوانی بنام بود نقش بسته بود و درب آن از چوب محكم ضخیم از جنس چنار یا گردو و به ارتفاع چهار متر و پهنای سه متر تا سه متر و نیم ساخته شده بود و گل میخ های آهنی به آن نصب و از داخل شب بندی آهنی داشت كه با قفلی بسیار بزرگ باز و بسته میشد دروازه بانها از گروه شش نفری تا هشت نفری و در موقع خطر از گروه های چهل نفری تشكیل می شدند و این عده كشیك داشتند و دو نفر دائما می بایست بیدار بوده و مواظبت نمایند تا كسی درب را باز ننموده و داخل و خارج نشوند و برای استراحت این گروه در داخل دروازه در دو طرف اطاق های متعدد ساخته شده بود . در سال 1314 شمسی به دستور شهرداری كه سابق بلدیه نامیده می شد خراب و خندق های اطراف آن را پر نمودند این دروازه درست مقابل مسجد قائم واقع در خیابان احمدی و در پنجاه متری روبروی آن مسجد واقع بود كه امروز اثری از آن بجای نمانده است .

دروازه مسجد :
‌این دروازه چون نزدیك به مسجد جامع كرمان بوده به این مناسبت به آن دروازه مسجد می گفتند و درست در اول بازار میدان مظفری واقع شده بود . یكی از دروازه هایی بود كه جمعیت زیادی از آن داخل و خارج می شد و بیشتر بار و میوه ای كه از ماهان و سرآسیاب فرسنگی و شهداد كه سابق به آن خبیص می گفتند و همچنین انگور كه از سیرچ و گلباف كه سابق گوك نامیده می شد و وارد كرمان می گردید راه عبورشان از همین دروازه بوده . همچنین زائرینی كه از راه لوت می بایست به مشهد مقدس بروند از همین دروازه خارج می شدند این دروازه به دستور سلطان محمد مظفر بانی مسجد جامع كرمان ساخته شده و در بهترین محل شهر واقع می شد. مانند دروازه رق آباد سر درب و دو طرف آن كاشی كاری شده بود ولی بجای اشكال رستم و پهلوان اسد آیاتی از قرآن روی كاشی های آبی رنگ حك شده بود كه منظره بسیار جالبی داشته دروازه مسجد چون رو به خرابی گذارده بود و در صدد تعمیر آن برنیامدند در سال 1296 شمسی چون بیم فرو ریختن می رفت آن را خراب و مردم كاشی ها و آجر آن را بردند . محل این دروازه درست در اول بازار مظفری بوده كه در حال حاضر اثری از آن باقی نیست .

دروازه ناصریه :
‌یكی از بناهای بزرگ و بسیار عالی كرمان بوده كه بر پنج دروازه ی دیگر كرمان برتری داشته و مجرای آب سعیدی كه در موقع خطر و هجوم دشمن می بایست خندق ها را پر از آب نمایند در وسط همین دروازه قرار داشته سر در و ستون های این دروازه از كاشی های سیاه و آبی و بنفش كه اشعاری دل پذیر بر آنها نقش داشته ساخته شده بود . راه شهداد و كوهپایه و زرند و راور و نای بند دهات اطراف این قصبه ها از همین دروازه بوده بعضی از مورخین كرمان نوشته اند دروازه ناصریه به دستور امیر شاهرخ امیر تیمور گوركانی ساخته شده است ولی این روایتی ضعیف است و بعضی عقیده بر آن دارند كه دروازه سلطانی به دستور امیر شاهرخ ساخته شده و دروازه ناصریه و برج و خندق اطراف به دستور او تعمیر و مرمت شده است خلاصه دروازه ناصریه یكی از دروازه های قدیمی كرمان بوده و در زمان هجوم لشكریان آغامحمد خان قاجار لطفعلی خان زند از همین دروازه خارج و به طرف بم فرار نمود. محل دقیق این دروازه در طرف راست خیابان ناصریه اول خیابان ده متری كه سابق كوچه ی عریضی بود و به نام كوچه مریضخانه معروف است واقع شده بود و امروز اثری از آن باقی نیست و در سال 1308 به دستور بلدیه خراب و خیابان ناصریه به مناسبت اسم همین دروازه كه در آن قرار داشته احداث و بنام ناصریه نام گذاری گردید .

دروازه گبری :
‌این دروازه در طرف شمال كرمان واقع و چون متصل به محله گبرخانه بوده بنام دروازه گبری معروف بوده . این دروازه درست مقابل دروازه رق آباد واقع و فاصله بین این دو درست شش كیلومتر ، یك فرسنگ سابق بوده و ارتفاق این دروازه قریب سه متر بوده و گویند موقعی كه نادرشاه در سفر دوم به كرمان آمد از همین دروازه با اسب وارد شهر شد و چون دروازه را با قالی و شال زینت داده بودند نادر متوجه كوتاهی دروازه نشد و با اسب كه داخل شد پشت او به چهار چوب گرفت و خراش برداشت ،‌حاکم شهر خاندان قلی بیگ را مورد عتاب و خطاب قرار داد و آن بیچاره را بطرزی هولناك اعدام نمود كه شرح آن در تاریخ كرمان آمده است . این دروازه چون بر سر راه خبیص (شهداد) و دهات زرند و راور كویر و دهات گوهپایه واقع شده بود همه روز بارهای خشكبار و میوه وهندوانه و خربزه زیادی وارد شهر و دروازه بان های آن درآمد خوبی داشتند این دروازه نیز بسیار قدیمی و در همان اوان كه محل گبرخانه را ساخته اند این دروازه را هم احداث نموده اند . دروازه گبری در وسط خیابان ابوحامد - اول خیابان شمال جنوبی واقع و در سال 1310 به دستور بلدیه وقت خراب و امروز اثری از آن باقی نیست . در دو طرف این دروازه كاشی كاری زیبائی شده بود كه قدیمی بودن آن را میرساند كاشی های آن از رنگ سیاه و آبی لعاب دیده بود.

دروازه سلطانی :
‌این دروازه در حد شمالی ارگ دولتی واقع و محل آن درست در اول كوچه دبیرستان بهمنیار (‌درب شمالی سازمان آموزش و پرورش استان فعلی )‌ بوده ، عبور و مرور از این دروازه كمتر از سایر دروازه ها صورت می گرفته به لحاظ آن كه در حد جنوب غربی شهر كه ارگ دولتی نیز در همین محل واقع بوده و جمعیت كمی در آن محل زندگی می کردند متصل بوده و یكی دو محله از شهر راه عبورشان از این دروازه بوده و آن دو محله یكی محله كلیمی ها و دیگر محله دولت خانه كه شاهرخ زرندی در عصر كریم خان حاكم كرمان بوده ساخته است پاسداران این دروازه از سایر دروازه ها بیشتر بوده چون متصل به ارگ دولتی بوده .این دروازه به نام دولت نیز خوانده می شد سر درب و مناره های دو طرف این دروازه با كاشی های سیاه و قهوه ای كوچك زینت یافته بود روایت دیگر میگویند این دروازه محله دولت خانه بوده كه به دستور شاهرخ زرندی ساخته شده . این دروازه چون رو به خرابی و انهدام نهاده بود پیش از دروازه های دیگر كرمان خراب و امروز اثری بجز اسم از آن باقی نیست .

دروازه باغ نظر :
‌این دروازه چون جلو باغ نظر كه بعدا به آن باغ ستاد می گفتند واقع شده بود به این مناسبت به آن دروازه نظر و بعضی اوقات هم به آن دروازه ارگ میگفتند این دروازه درست در محل چهار خیابان فلكه بهداری (‌بیمارستان باهنر) ‌قرار داشته از این دروازه ایاب و ذهاب افراد شخصی صورت نمی گرفته و بیشتر روزها بسته و هر موقع حكومت یا مامورین حكومتی می خواستند وارد و یا خارج شوند دروازه باز و بسته می شده و نیز حكومت هائی كه معزول می شدند در بیرون همین دروازه میدان كوچكی بود با مردم و با مامورین خداحافظی می نمودند .این دروازه را می توان یكی از دروازه های دولتی و مخصوص به مامورین دولت دانست و هر موقع جشن های دولتی رخ می داد این دروازه را با قالی و پارچه های اطلس و چراغ زینت می دادند این دروازه از آجر سفید و نیمه آجرهای ضربی ساخته شده بود و كاشی در آن به كار نرفته و گویا بر درب سنگ مرمر سفیدی نصب و اسم و بانی و تاریخ اتمام دروازه بر آن سنگ منقوش بوده است این دروازه تا سال 1296 شمسی پابرجا و در اواسط همین سال به دستور رئیس قشون كرمان سردار نصرت خراب و خندق های اطراف آن را پر و مسطح می نمایند و غیر از این دروازه در محل میدان ارگ فعلی روبروی درب بازار دروازه كوچكی وجود داشت كه به آن هم دروازه ارگ می گفتند و در طرف چپ این دروازه اداره نظمیه (شهربانی )‌قرار داشت و تمام ادارات حكومتی در محوطه دروازه ارگ و دروازه نظر قرار داشته كه كه در حال حاضر نیز بیشتر ادارات دولتی از جمله دادگستری و ثبت اسناد و دارائی و شهربانی و بانك ملی و اداره پست و تلگراف و ستاد ارتش در همان اراضی به صورت آبرومندی ساخته شده و استانداری نیز در اول در همین محل قرار داشته . دروازه ارگ در سال 1300 شمسی خراب و خندق های اطراف آن را پر و مسطح می نمایند .

گنبد جبلیه

در منتهی الیه شرقی کرمان گنبد بزرگ و عجیبی از سنگ و گچ بنا گردیده که دست تطاول روزگار در تخریب آن کوتاه آمده است . این گنبد هشت ضلعی تماما از سنگ است و عرض پی آن نیز در پایه به 3 متر می رسد.در هشت طرف آن هشت در بعرض 2متر قرار گرفته که اخیرا برای مستحکم ساختن بنا و جلوگیری از تخریب آن درگاهها را با سنگ مسدود کرده اند و فقط یکی را باز گذاشته اند . قسمت بالای گنبد از آجر ساخته شده است و معلوم نیست که آیا روی گنبد کاشی بوده یا نه
در داخل گنبد ظاهرا گچ بری ها و تزئین کاریهایی وجود داشته که قسمت بالا ریخته و قسمت پائین را تخریب کرده اند . از تاریخ بنا و منظور از ساختمان این گنبد مطلبی ذکر نشده سر پرسی سایکس در کتاب هشت سال در ایران می نویسد : از قبرستان که رد می شوید یک ساختمان هشت ظلعی سنگی خواهید دید که گنبدی به شکل دو هلال برآن قرار گرفته و قطر داخل آن 18 فوت و هر طرفی نیز 18 فوت و نوک آن اجری و منتهی الیه آن دایره می باشد . این محل را جبلیه می نامند و تنها ساختمان سنگی کرمان همین گنبد جبلیه است.

ایرانیان معتقدند که این محل مقبره یکی از زرتشتیان بوده و برخی نیز عقیده دارند که مزار سید محمد تباشیری است .ولی نسبت اخیر را در بعضی نقاط تکذیب می کنند . بدیهی است در زمانی که این قبرستان را ویران کرده اند سنگ این مقبره را برداشته اند و برای نمایی بکار برده اند برخی این گنبد را متعلقبه سلجوقیان می دانند . ولی این ادعا درست نیست . "جبلی " تحریف یافته کلمه " گبری " است و برطبق قواعد اشتقاقهای فارسی " گ " به "ج" بدل شده است قدمت این گنبد را از این کلمه که آن را گنبد "گبر " نیز گفته اند می توان حدس زد که شاید مربوط به پیش از اسلام باشد و از بناهای زرتشتی و گبری است گرچه استیل آن با استیل آتشکده تطابق ندارد .
از سبک معماری آن نیز استنباط می شود بنای مذکور مربوط به اواخر دوره ساسانی می باشد که اوائل اسلام تعمیر و مرمت شده است و یا اینکه در اوائل اسلام با الهام از معماری ساسانی بنا گردیده است .

باغ شاهزاده ماهان

باغ شاهزاده یکی از عالیترین و زیباترین باغهای سنتی ایران محسوب می شود . این باغ در نیم فرسنگی ماهان در دامنهکوههای تیگران جلوه گری می کند و از یادگارهای عبدالحمید میرزا فرمانفرما - حاکم کرمان در اواخر دوره قاجاریه است . گویند که جون خبر مرگ ناگهانی حاکم را به ماهان بردند بنایی که مشغول تکمیل سردر ساختمان بود تغار گچی را که بدست داشت محکم به دیوار کوبید و کار را رها کرده و فرار نمود آنطور که جای خالی کاشی ها همچنان بر سردرورودی خودنمایی می کند .

این باغ دارای سردر ورودی بسیار زیبا - عمارت شاه نشین و حمام می باشد . از قسمتهای ارزشمند باغ شکه آبرسانیو حوض های آن می باشد که در محور مرکزی باغ قرار دارد درجلوی عمارت اصلی حوض بزرگی با 5 فواره مشاهده می شود و آب این حوض که سرچشمه آن قنات معروف تیگران است به پاشویه سنگی اطراف آن ریخته و از آنجا به طرف ده شرشره آبشارگونه جاری می شود . این شبکه آبرسانی از نظر طراحی شاهکار محاسبه و دقت بشمار می رود . بازسازی باغ شاهزاده بعد از پیروزی انقلاب درسال 70 همزمان با برگزاری کنگره خواجوی کرمانی انجام گردید . در حال حاظر قسمت شاه نشین به یک رستوران مبدل گردیده و توسط بخش خصوصی اداره می گردد . این باغ دارای درختان میوه بسیاری از جمله انگور -آلو- آلوچه (گوجه سبز) - هلو - گردو و ... می باشد که در بین درختان زینتی جای گرفته و خودنمایی می کنند . هرساله گردشگران بسیاری از سراسر ایران وجهان برای بازدید از این باغ به ماهان می آیند و ساعتی را با آرامش و فارغ از دغدغه های زندگی سپری می نمایند .

حمام ابراهیم خان
این حمام مانند سایر حمام های سنتی ایران پایین تر از سطح زمین بنا شده است كه این امر در حفظ گرمای داخل حمام و همچنین آبرسانی آن مؤثر بوده است . سر در حمام كه در ضلع جنوبی قیصریه ابراهیم خان واقع شده است ، دارای تزیینات كاشیكاری از نوع خشتی هفت رنگ و طاق آن مقرنسكاری است . از طریق راهروی زاویه دار به بخش رختكن حمام وارد می شویم . این فضا دارای گنبد مركزی و ایوان های جانبی می باشد . در مركز آن حوض آبی قرار دارد كه علاوه بر زیبایی فضا در انعكاس نور به داخل رختكن تاثیر بسزایی دارد .
تمامی سقف ها بر ستون هایی سنگی استوار شده اند و تزیینات كاربندی زینت بخش آنها می باشد و پس از گذر از راهروی طولانی و زاویه دار به گرمخانه راه می یابیم . اصولاً شكل راهروها در محرمیت و حفظ فضای داخلی از دید مستقیم و جلوگیری از خروج هوای گرم مؤثر بوده است . سقف رختكن نسبتاً كوتاه و بر ستون های سنگی استوار شده است . در این فضا بخشی جهت اعیان و اشراف نیز وجود دارد . خزینه و چال حوض از دیگر عناصر گرمخانه می باشد . تزیینات گرمخانه حجاری های زیبا و كاشی های خشتی هفت رنگ می باشد و نور آن از طریق سقف ها تامین می شود . استفاده از الگو های قرینه و تزیینات منحصر به فرد سقف رختكن از ویژگی های این اثر می باشد . حمام ابراهیم خان از حمام های معتبر شهر محسوب می شده است . نکته جالب توجه اینکه برخلاف سایر حمام های سنتی کرمان این حمام هنوز هم جهت استحمام مورد استفاده قرار می گیرد و خوشبختانه تا کنون به سفره خانه و یا چایخانه مبدل نگردیده است .

مدرسه ابراهیم خان
از دیگر بناهایی كه از دوران حكومت ابراهیم خان ظهیر الدوله و از زمان قاجار بر جای مانده ، مدرسه ابراهیم خان است . ساختمان این مدرسه یكی از زیباترین بناهای عصر قاجاریه در شهر كرمان است .
نقشه بنا از نوع چهار ایوانی و حجره ها پیرامون حیاط شكل گرفته اند . با استناد به كتیبه موجود در ضلع غربی مدرسه ، استاد اسماعیل قصاع سازنده آن بوده است . درانتهای ایوان قبله ، محراب زیبایی از كاشی هفت رنگ وجود دارد تمامی بخش های مدرسه عناصر تزیینی مانند گچ بری ، كشته بری ، مقرنسكاری و كاربندی دیده می شود . سر در ورودی در ضلع غربی قیصریه ابراهیم خان واقع شده و دارای طاق بندی ، تزیینات كاشی و حجاری بر سنگ یكپارچه است و بر بام سر در جایگاه ساعت قرار دارد كه در سال های بعد به مجموعه افزوده شده است . در ضلع جنوبی مدرسه خانه مدرس قرار گرفته است . این فضا دارای در های ارسی با شیشه رنگی می باشد وتمامی نماهای آن كاشیكاری شده است .
بلندترین بادگیر موجود شهر در این مكان قرار دارد كه نزدیك به شانزده متر ارتفاع دارد . مدرسه مذكور را الهام از معماری عصر صفویه بنا شده است .

بازار ابراهیم خان
این بازار در ضلع شرقی مدرسه و حمام قرار دارد و به نام قیصریه زرگری شهرت دارد . كاربری آن از گذشته تا به امروز حفظ شده است .
معماری و تناسبات آن با الهام از معماری عصر صفویه می باشد . تمامی سقف ها دارای كاربندی می باشند . طول این بازارچه قریب یکصد متر است كه در حد فاصل آن فضای بازار قیصریه تعبیه شده و ورودی مدرسه ، حمام ، آب انبار از طریق آن می باشد . استفاده صحیح از فضای این بازار باعث شده كه تا حدودی زیبایی های آن حفظ شود و دخل و تصرفات كمتر در آن صورت گرفته است .

آب انبار
آب انبار ابراهیم خان در ضلع شمالی قیصریه واقع شده است و در عصر خویش یكی از آب انبارهای معتبر شهر كرمان بوده كه آب بخشی از شهر قدیم كرمان را تأمین می نموده است . كمبود ریزشهای جوی و نزولات آسمانی و فقدان آب های سطحی جاری ،‌ در بسیاری از شهرهای حاشیه كویر به ویژه شهر كرمان ، ضرورت ذخیره آب را برای مواقع كم آبی ایجاب می كرده است تا مخازنی ساخته شود و آبی گوارا برای مصارف شرب و… فراهم كند . تأمین آب اكثر آب انبارها عمدتاً از طریق قنات ها بوده است . آب انبار از جمله بناهای عام المنفعه بوده است كه در كنار سایر عناصر شهری مورد استفاده عموم قرار می گرفته است .
طاق سر در آب انبار ابراهیم خان دارای مقرنسكاری است و كتیبه ای از كاشی خشتی زینت بخش آن می باشد . این سر در با دهلیزی مسقف و پله كانی سنگی به پا آب راه دارد و مخزن آن در عمق زمین بنا شده است .

مجموعه گلنجعلی خان

گنجعلی خان از سرداران سلحشور دربار صفویه بود كه به سال 1005 هـ .ق به فرمان شاه عباس صفوی حاكم كرمان گردید. او مردی لایق و حاكمی دلیر و مدیر بود. دوران حكومت وی در كرمان از روشن ترین دوران تاریخی این دیار است. در این دوره كرمان از ثبات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خوبی برخوردار بود و بی تردید این وضعیت سرچشمه از لیاقت و كفایت حاكم «گنجعلی خان» سرچشمه می گرفت.
اقدامات عمرانی چشمگیری در دوران حكومت (1005 – 1034 هـ .ق) صورت پذیرفت كه بنا به گفته دكتر باستانی پاریزی «او سعی داشت شهر ضعفا را لااقل به دهكده اغنیا تبدیل نماید». از جمله بناهای عام المنفعه كه به دستور این حاكم در شهر كرمان ساخته شده مجموعه گنجعلی خان شامل میدان، مسجد، حمام، بازار، سرا و سایر ابنیه دیگری است كه در دوران حكومت او احداث و امروزه از جاذبه های تاریخی و دیدنی شهر كرمان محسوب می گردند.
این مجموعه كه در مركز شهر كرمان و در حاشیه بازار واقع شده، در ساخت، شكل گیری و تكامل بازار كرمان تأثیر گذار بوده است. مساحت مجموعه قریب به 11000 متر مربع است كه دارای یك میدان می باشد و سایر آثار و ابنیه در محورهای شرقی – غربی و شمالی – جنوبی آن شكل گرفته اند. به منظور تكامل مجموعه و با توجه به كاربری های متفاوت بازارها و مساجد كوچكی در چهار جناح میدان بنا كرده اند و یك مسجد اختصاصی در ضلع شرقی میدان وجود دارد كه با توجه به تزیینات منحصر به فرد، می توان آن را موزه ای از هنرهای بدیع معماری برشمرد.

حمام گنجعلی خان
یكی از مهمترین بناهای مجموعه، حمامی است كه در ضلع جنوب میدان و در میانه بازار بزرگ كرمان واقع است. این بنا تلفیقی از هنر معماری و كاربرد مصالح گوناگون، با فضایی مناسب و مورد پسند عامه مردم است.
این حمام به استناد كتیبه سردر آن در سال 1020 هـ .ق. ساخته شده و معمار آن سلطان محمد، معمار یزدی بوده است كه با برداشت صحیح از اوضاع اقلیمی، اقتصادی و فرهنگی منطقه چنین بنایی را احداث نموده است.
سردر حمام دارای تزیینات گچبری و نقاشی است. تزیینات در دو مورد تاریخی انجام گرفته است. بر روی آثار دوره صفویه،

شخصی به نام میرزا شكراله در حدود 75 سال پیش و با توجه به الگوهای پیرامون خویش نقاشی كرده است.
حمام گنجعلی خان اثری بدیع از نقاشی ها، مقرنس كاری ها، كاشیكاری ها و گچبرهای زیبا همراه با استفاده از تزیینات سنگی بسیار ظریف است. آب مورد نیاز این حمام از قناتی تأمین می شد كه مظهر آن در میدان گنجعلی خان بود. خروج فاضلاب آن نیز با درنظر گرفتن مسائل بهداشتی و زیست محیطی بوده است. این حمام 26 متر طول 30 متر عرض و حدود 1300 متر مربع زیربنا دارد، كه شامل سردر، دالان ورودی، رختكن، هشتی حدفاصل گرمخانه، خزینه، چال حوض، بخش خصوصی و تون می باشد.
در غرفه های بخش رختكن با ایجاد قرینه سازی در ایوان ها، ایوانچه ها و ستون های سنگی، فضای زیبان و مناسبی به وجود آمده است. و نور آن از روزنه سقف ها و انعكاس آن در آب حوض ها تأمین می شود. سقف رختكن با ارتفاعی نسبتاً بلند بر ستون های سنگی استوار است. تزیینات آن كاربندی و یزدی بندی می باشد و ازاره آن كاشی خشتی با نقوش اسلیمی دارد.
با دالانی زاویه دار به گرمخانه راه می یابیم. در این قسمت و در ضلع شرقی آن چال حوض عمومی و در بخش غربی آن چال حوض خصوصی قراردارد و حاكم نشین در این قسمت واقع شده است.
سقف گرمخانه طاقی شبیه خیمه است كه طراحی فضای آن بصورت هشت و نیم هشت صورت پذیرفته كه نور آن از سقف تأمین می شود و هشت ستون حمام زیبایی آن را دو چندان كرده است. طاق های جناقی با خیز كم بر روی هشت ستون گرمخانه به صورت یكپارچه قرار گرفته اند و حوض آب سرد، چشم اندازی زیبا از معماری، گچبری و كاشیكاری حمام را درون آب زلال خود به تصویر كشیده است. استفاده از سنگ های حجاری شده همراه با طاق و ایوان جلوه خاصی به فضای معماری حمام داده است به گونه ای كه فضاهای كوچك بزرگ تر و فضاهای تاریك روشن تر جلوه می كنند. سیستم آبرستانی و فوران فواره ها بسیار اصولی طراحی گردیده و سنگ های یكپارچه نصب شده در بدنه شرقی و غربی حمام موقعیت زمانی را جهت ابلاغ به مشتریان با تابیدن نور خورشید مشخص می نماید. از دیگر بخش های حمام سیستم گرمایش آن است كه گرمای حاصله از تون به زیر كانال های كف هدایت و دود حاصله از دودكش خارج می شود.
این حمام تا حدود 60 سال پیش دایر بوده اما در حال حاضر نقش و كاربرد گردشگری پیدا كرده و همه روزه به ویژه در تعطیلات، پذیرای بازدیدكنندگان بسیاری است. در حال حاضر در این حمام مجسمه های مومی ملبس به لباس های سنتی مردم كرمان، صحنه هایی از استحمام به شیوه سنتی را به نمایش می گذارند. در كنار این مجسمه ها وسایل مختلف حمام نیز نمایش داده می شود. این مجسمه ها در سال 1352 در دانشكده هنرهای زیبای تهران، طراحی و به این محل منتقل شدند.

میدان گنجعلی خان
از دیگر آثاری كه از مجموعه گنجعلی خان بر جای مانده، میدانی در بخش مركزی شهر كرمان است كه در حاشیه بازار بزرگ واقع شده است. در گذشته، میدان ها شهر در نزدیكی مقر حكومتی احداث و از آنها برای جمع كردن مردم و ابلاغ اعلانات حكومتی و یا شركت در مراسم عزاداری استفاده می شد. میدان به معنای خاص به فضای وسیعی در بخش مركزی شهر اتلاق می شد كه از دیرباز به یادگار مانده و كاربرد سیاسی، نظامی، اجتماعی و گاهی اقتصادی داشته است.
میدان گنجعلی خان همانند میدان های نقش جهان در اصفهان و یا میرچقماق در یزد، در اطراف خود بعضی از عناصر شهری را گردآورده است. در سه ضلع میدان گنجعلی خان بازار واقع شده و در ضلع دیگرش سرای گنجعلی خان قرار دارد. وجود حمام، آب انبار، ضرابخانه و همجواری با بازارها و چهار سوق، این مجموعه به هم تنیده را كامل كرده است.
طاقنماهای آجری، كاشیكاری، فضای سبز، حوض آب و دیگر آثار دیدنی، بر زیبایی این میدان افزوده اند.
طول میدان 100 متر و عرض آن 50 متر است. در شمال میدان، ضرابخانه و بخشی از بازار مسگران واقع است. در جنوب آن بازار و حمام گنجعلی خان قرار دارد و مسجد و سرای گنجعلی خان در شرق میدان واقع شده اند. در قسمت غربی میدان نیز آب انبار گنجعلی خان و بخشی از بازار مسگرها واقع شده است.

مسجد گنجعلی خان
مسجد در ضلع شرقی و در جوار سرای گنجعلی خان واقع گردیده است. ورودی آن از طریق طاقنماهای میدان است كه ساده اجرا شده اند. در بدنه داخلی طاقنما تزیینات گچبری با طرح گره دیده می شود كه تماشاگر را به خود جلب می كند. در انتهای این نما سر دری كوچك با طاق مقرنسكاری دیده می شود كه ورودی مسجد است. سنگ نبشته بالای ورودی كه با خط نستعلیق نوشته شده چنین است:
بعهد دولت عباس شاه آنكه جهان گشت زعدلش بهشت
گنجعلی خان در سبع و الف بانی این مسجد طاعت سرشت
به استناد كتیبه، تاریخ احداث مسجد 1700 هـ . ق. است. با دالانی طولانی كه بدنه آن گچبری شده به فضای گنبدخانه می رسیم. در این فضا نیم طبقه ای جهت خانم ها در ضلع شرقی برپا شده كه بر ستون های گچبری شده استوار است. نقشه گنبدخانه مربع است كه در پاكار تبدیل به هشت و در مركز گنبد تبدیل به نورگیر 12 ضلعی شده است. تمامی سطح داخلی گنبد با مقرنسكاری و تزیینات مرسوم دوره صفویه تزیین شده است. در این مسجد كوچك اثری از تمامی هنرهای ظریفه معماری مانند گچبری، خطاطی، حجاری، كشته بری، درودگری، كاشیكاری به چشم می خورد و به همین جهت می توان آن را موزه ای از هنرهای عصر صفویه دانست. نور داخلی مسجد از نورگیرهای جانبی و سقف تأمین می شود.

ضرابخانه (موزه سكه)
این بنا فاقد كتیبه می باشد و در حد میانی بازار غربی و در شمال میدان واقع است.
نقشه آن چهار طاقی و به شكل هشت ضلعی می باشد كه دارای گنبد مركزی و ایوان های جانبی است.
این بنا 242 متر مربع مساحت دارد كه یك اتاق و 4 غرفه در چهار گوشه ساختمان واقع شده است. طاق ها و ایوان های ضرابخانه با گچبری های زیبایی تزیین گردیده است.
سایر تزیینات بنا شامل یك رشته گچبری های كاذب (طرح آجری) می باشد و سقف آن كاربندی شده است و نورگیری در مركز سقف آن وجود دارد. شكل بنا بیشتر به زورخانه شباهت دارد اما به نظر می رسد در دوره های خاص از آن به عنوان ضرابخانه استفاده می شده و به همین نام در اذهان عمومی جای گرفته است.


این بنا از آثار اواخر دوره گنجعلی خان است و محل ضرب سكه و مسكوكات طلا و و نقره دولتی بوده است. نخستین مرمت ضرابخانه از سال 1345 به كمك بانك مركزی آغاز گردید.
این محل كه تا چندی پیش موزه مردم شناسی بود به همت سازمان میراث فرهنگی به موزه سكه تبدیل شده است.
در حال حاضر انواع سكه های قدیمی در غرفه های آن به نمایش گذاشته شده و یكی از معتبرترین موزه های سكه ایران است.

آب انبار
این بنا در حد میانی بازار غربی قرار گرفته است و دارای سردری زیبا با تزیینات مربوط به دوره صفویه می باشد. تاریخ احداث آن 1029 هـ .ق. است. آب انبار به دستور علیمران خان پسر گنجعلی خان بنا شده است و معمار آن استاد عبدا… بوده است.
این آب انبار بادهلیزی طولانی و راه پله به پا آب راه دارد و مخزن آن در این قسمت واقع شده است. این محل یكی از معتبرترین آب انبارهای شهر در عصر خویش تلقی می شده است.

سرای گنجعلی خان
در ضلع شرقی میدان و در محور آن سردر بلند و زیبایی وجود دارد كه در پاكار آن تنها كتیبه نوشته شده توسط علیرضا عباسی خطاط و خوشنویس مشهور دربار شاه عباس درآن جود دارد و تاریخ احداث بنا به استناد كتیبه مذكور سال 1007 هـ .ق. می باشد. مقرنس سردر در حمله ددمنشانه آغامحمد خان قاجار به كرمان فرو ریخته و بخش كوچكی از آن باقی مانده است كه نشانه گذشته پرشكوه این سردر می باشد. ساختمان این سرا در دو طبقه احداث شده است. در طبقه زیرین دكاكین و در طبقه بالا حجره های تجار ساخته شده اند. نمای این سرا دارای كاشیكاری معرق بوده است. طرح های مورد استفاده نقوش مرسوم عصر صفویه است كه تحت تأثیر هنر نقاشی چین و مغول می باشند. نقشه سرا چهار ایوانی است كه در ایوان های شرقی وشمالی و جنوبی تزییناتی از نوع گچبری و نقاشی وجود دارد و در دوره های بعدی ورودی هایی از طرفین شمال و جنوب به داخل آن گشوده اند كه سرا را به بازارهای اختیاری ونمد مالی متصل می نماید.

بازار گنجعلی خان
بازار از دیرباز نه فقط یكی از مراكز خاص تجاری و تعیین كننده سرنوشت اقتصادی شهر ما محسوب می شده بلكه در گذرگاه سیاست و مسائل اجتماعی به طور كلی ساختار فرهنگی و معماری جایگاه خاصی داشته است. از لحاظ ساختار فرهنگی، بازار هم مكانی برای داد و ستد به شمار می رفت و میعادگاه اهل تجارت بود و هم دانشگاهی برای تدریس اخلاق فرزانگی. خصیصه و تبادلات تجاری در شهر كرمان در دوره های مختلف، بازار پر رونق را تدریجاً شكل داده است. بازار اصلی و بزرگ شهر در مركز آن قراردارد و جهت آن شرقی – غربی است. این بازار خط مستقیمی است كه در دو سوی آن دو دروازه ورودی و خروجی شهر یعنی دروازه ارگ و دروازه مسجد (وكیل) قرار دارد. طول آن حدود سه كلیومتر است و متشكل از كاروانسراها، سراها و تیمچه هایی است كه همگی در دو راستای عمود بر هم جای گرفته اند. دو بخش از بازار كرمان در زمان یكی از حكام و فرمانروایان این دیار ساخته شده و از حیث ویژگی هایش در ایران، منحصر به فرد و در داخل و خارج كشور زبانزد خاص و عام است.
بخشی از بازار بزرگ كرمان در مجاورت مجموعه گنجعلی خان قرار دارد كه بازار مسگری و بازار گنجعلی خان از آن جمله اند. بازار مسگری و بازار گنجعلی خان از آن جمله اند. بازار مسگری در امتداد بازار كلاه مالی در ضلع شمالی و شرقی میدان گنجعلی خان هستند كه عناصری مثل ضرابخانه و آب انبار در آن قرار گرفته اند و بازار مسگری جلوی ضرابخانه به طول 98 متر و عرض 6 متر است. همچنین بازار جنوبی گنجعلی خان كه حمام در اواسط آن قرار دارد و بخشی از بازار بزرگ (راسته بازار) را تشكیل می دهد و در امتداد بازار سراج ها قرار دارد. در تلاقی بازار غربی و جنوبی در گوشه جنوب غربی، چهار سوق بزرگ شكل گرفته كه معماری این فضا در نوع خود كم نظیر و سقف آن در گذشته فرو ریخته و مجدداً بازسازی شده و تزییناتی از دوره قاجاریه زینت بخش آن است.

ارگ راین
این ارگ در جنوب غربی شهر كنونی راین و بر بالای قلعه ای با شكوه و عظمت خودنمایی می كند . این بنای خشتی با مساحتی بیش از 20 هزار متر مربع تا حدودی به ارگ تاریخی بم شبیه است . پلان قلعه تقریباً مربع شكل و با چندین برج در اطراف مزین شده است . دور تا دور قلعه را حصاری در برگرفته كه ارتفاع آن اندكی بیش از 10 متر است . تنها ورودی قلعه از جبهه شرقی است كه با سر در بزرگ و باشكوه به محوطه داخلی راه دارد .
بعد از عبور از كوچه شرقی – غربی به چهار سوی كوچك هشت ضلعی می رسیم كه انتهای راهروی آن به چهار ساختمان زیبا كه احتمالاً محل حاكم نشین بوده ختم می شود . این خانه ها به وسیله حصار و با برج هایی در اطراف محصور شده است . چنین به نظر می رسد كه خانه های یاد شده در زمان قاجار ساخته شده باشند زیرا پلان و نقشه آن ها شبیه بناهای این دوره است .
قلعه ، عناصری چون بازار ، اصطبل ( تابستانی و زمستانی ) زورخانه و محل عامه نشین دارد .از قدمت و زمان بنیان اولیه قلعه اطلاع دقیقی در دست نیست و تاكنون هیچ شواهد و مداركی كه قدمت آن را دقیقاً مشخص کند به دست نیامده است و تا زمانی كه تحقیقات علمی و كاوش های باستان شناسی انجام نپذیرد نمی توان تاریخ دقیقی برای آن منظور كرد .
این قلعه را میرزا حسین خان راینی ، جدسادات راین ساخته است . قلعه راین طی اعصار گذشته متأسفانه بر اثر عوامل طبیعی و انسانی تخریب، ویران و تاكنون بارها مرمت و تعمیر شده است .
قلعه راین یكی از مهم ترین آثاری است كه می تواند بر تاریخ هزار ساله این خطه گواهی دهد و بر سند موجودیت راین قبل از اسلام مهر تأیید نهد . این قلعه مدرك گویایی است كه شاید قدمت و سابقه این دیار را به دوره ساسانیان می رساند و همانند راوی و قصه گوی پیر و سالخورده ای كه ناملایمات و طوفان حوادث كمرش را خم كرده و بر رخسارش چین و شكن افكنده ، از حكایات و داستان های تلخ و شیرینی كه عمری با آنها قرین و دمساز بوده با ما سخن می گوید .
این قلعه بعد از ارگ بم دومین بنای خشتی استان كرمان محسوب شده و می تواند به عنوان یکی دیگر از قطبهای توریستی کرمان خودنمائی کند .
این بنا تا به حال مورد بی مهری مسئولین قرار گرفته ، چرا که همچون ستاره ای کم فروغ درکنار ارگ بم مهجور مانده بود ولی این پتانسیل امروز به واسطه تخریب ارگ بم از اهمیت بیشتری برخوردار بوده ومحتاج توجه ویژه می باشد . چرا که میتواند همچون ارگ قدیم بم مایه فخر یار کریمان باشد .

آتشکده های کرمان
كرمان یكی از قدیمی ترین مراكز زندگی زرتشتیان است و هنوز هم زردشتیان در كرمان زندگی می كنند . زرتشتیان پنج بار در روز نماز می خوانند و قبله نماز ایشان از جمله نور آتش است . از این رو برای نگهداری آتش و مراسم نیایش همگانی ( جشن ) مكانهایی به نام آتشكده ساخته شده است . ایشان در نماز روزانه خود پس از سپاس خداوند پیمان می بندند كه به خشنودی اهورا مزدا و خوار كردن اهریمن جهان را با دانش نیك هر روز تازه تر از دیروز كنند.

آتشكده كرمان :
اصل ساختمان خانه مسكونی آقای ارباب سروشیار جهانگیر اشیدری بود كه پس از مرگ دخترش بانو رستم فرخ در آن تغییرات لازم انجام گرفته و آتشكده وقف زرتشتیان شده . بخشی از هزینه این كار از دهش آقایان دینیار موبد رستم مرزبان و خدا رحم جمشید نرسی آبادی ( مقیم بمبئی ) تامین و كار به كوشش آقای منوچهر دادنی رئیس انجمن جوانان زرتشتیان كرمان انجام گرفت .
این آتشكده با آتشی كه از آتشكده محله شهر آوردند به روز سروش از ماه شهریور 1293 یزدگردی روشن شد . از سال 1342 تا سال 1349 از دهش آقای رستم كیخسرو و خدابخش سروشیان ( رستم كرمانی مقیم آمریكا ) تالار جشنگاه ساخته و به این مجموعه افزوده شد .
نشانی : خیابان شهدا ( زرسیف ) – خیابان برزو آمیغی – كوچه آتشكده

آتشكده درب مهر :
ساختمان این آتشكده خانه مسكونی آقای هخامنشی بود كه وقف زرتشتیان شد . در اواخر دوره ناصر الدین شاه قاجار نخستین آموزشگاه دخترانه با نام مدرسه دخترانه زرتشتیان هخامنشی تاسیس و سپس آتشكده ای در آن راه اندازی شد كه امروز خاموش است .
نشانی : خیابان فلسطین كوچه مهر

آتشكده محله شهر :
بنابر روایتهای سینه به سینه زرتشتیان ، آتش ایرانشاه پیش از انتقال به « اودواده » هندو برای حفاظت از یورش بیگانگان به طور پنهانی در این محل نگهداری می شده . در اواخر دوره ناصر الدین شاه قاجار آموزشگاه به دستور كیخسرو در این محل راه اندازی شد . دهها سال پیش این آتشكده خاموش و امروز به طور كامل تخریب شده است .
نشانی : خیابان ابوحامد – كوچه محله شهر

آتشكده قناتغستان :
بنابر روایتهای سینه به سینه زرتشتیان ، آغا محمد خان قاجار گروهی از زرتشتیان یزد را برای كشاورزی به كرمان كوچ داد . این مهاجراین در جوپار ، كوثر خیز و قناتغستان ساكن شدند . ساكنان قناتغستان پیشه موبدی اختیار كردند و آتشكده ای بر پا ساختند و وقفها بر آن نهادند . ده ها سال پیش با مهاجرت زرتشتیان ، آتش این آتشكده به آتشكده كنونی كرمان منتقل شد . این آتشكده در سال 1378 ه . ش كاملاً تخریب شده.